Bảng số liệu trong sách giáo khoa Lịch sử đóng vai trò minh họa và củng cố nội dung kiến thức, giúp học sinh hình dung rõ hơn về các hiện tượng, sự kiện lịch sử qua các con số cụ thể. Nhờ bảng số liệu, học sinh có thể so sánh, đối chiếu và rút ra nhận xét, xu hướng phát triển theo từng thời kỳ. Đây cũng là công cụ hỗ trợ phát triển tư duy phân tích và kỹ năng xử lý thông tin. Tuy nhiên, việc khai thác và sử dụng bảng số liệu trong SGK hiện nay vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả giảng dạy và học tập.
- Thiếu sự gắn kết với nội dung bài học
Một trong những hạn chế phổ biến nhất là việc bảng số liệu thường được đưa vào SGK một cách rời rạc, thiếu sự gắn kết chặt chẽ với mục tiêu bài học. Nhiều bảng số liệu chỉ dừng lại ở vai trò minh họa, không đóng vai trò tích cực trong việc dẫn dắt học sinh khám phá kiến thức mới. Thậm chí, có những bảng số liệu chỉ xuất hiện để làm phong phú hình thức trình bày mà không được khai thác sâu trong nội dung câu hỏi hay hoạt động học tập.
Chẳng hạn, trong SGK Lịch sử lớp 9 bộ Kết nối tri thức và cuộc sống, ở trang 9 SGK đưa ra bảng số liệu về “Một số sản phẩm công nghiệp của Liên Xô trong những năm 1928 – 1940. Bảng số liệu này được dùng để minh họa cho sự tăng trưởng về sản lượng Thép, Dầu và Điện từ năm 1928 đến năm 1940. Tuy nhiên, bảng số liệu được đưa ra nhưng không có bất kì câu hỏi, hướng dẫn tiếp cận và khai thác. Điều này khiến cho việc sử dụng bảng số liệu không có nhiều ý nghĩa, không giúp ích cho việc phát triển tư duy phân tích và nhận thức lịch sử của học sinh. Lẽ ra khi đưa ra bảng số liệu, cần có những câu hỏi tập trung vào các yếu tố như:
– Những điểm đột biến qua các giai đoạn
– Mối liên hệ giữa các tham số trong bảng số liệu
– Các cách diễn giải khác nhau khi dùng cùng một bảng số liệu
– Cách mà những đối tượng khác nhau sử dụng bảng số liệu này (mục đích)
- Ít câu hỏi khai thác, thiếu định hướng phân tích
Một vấn đề khác là số lượng câu hỏi hoặc nhiệm vụ học tập gắn với bảng số liệu thường rất ít hoặc quá đơn giản. Phần lớn chỉ dừng lại ở mức độ yêu cầu học sinh đọc và nhắc lại thông tin từ bảng – ví dụ: khi đưa ra bảng thống kê hậu quả của chiến tranh thế giới thứ hai (SGK Lịch sử 9, bộ Kết nối tri thức và cuộc sống, trang 20), SGK chỉ đưa ra 1 câu hỏi duy nhất “Phân tích hậu quả của chiến tranh thế giới thứ 2 đối với lịch sử nhân loại”.
Việc thiếu định hướng phân tích dẫn đến tình trạng học sinh chỉ tiếp cận bảng số liệu như một phần dữ liệu khô khan, thiếu động lực và kỹ năng để khám phá ý nghĩa đằng sau các con số. Đây là một trở ngại lớn nếu mục tiêu giáo dục là hình thành năng lực tư duy phản biện và giải quyết vấn đề.
- Đơn điệu về hình thức và loại bảng
Hầu hết bảng số liệu trong SGK hiện nay được trình bày dưới dạng bảng đơn truyền thống, chủ yếu là liệt kê thông tin theo hàng và cột. Điều này khiến việc tiếp cận thông tin trở nên đơn điệu, thiếu hấp dẫn, đặc biệt là với học sinh trung học cơ sở – những lứa tuổi dễ bị tác động bởi yếu tố trực quan.
Trong khi đó, SGK hiếm khi sử dụng các hình thức biểu đạt sinh động hơn như biểu đồ tròn, biểu đồ cột, biểu đồ đường hoặc sơ đồ tư duy số liệu. Đây là những hình thức rất hiệu quả để trực quan hóa xu hướng, tỷ lệ, sự so sánh – những khái niệm vốn trừu tượng nếu chỉ đọc qua bảng số liệu thô.
- Thiếu bối cảnh và dẫn dắt học sinh khai thác
Nhiều bảng số liệu được đưa vào SGK mà không có phần giới thiệu hoặc bối cảnh đầy đủ, khiến học sinh khó hiểu về ý nghĩa và mục đích sử dụng của bảng. Thậm chí, giáo viên cũng gặp khó khăn trong việc lồng ghép bảng số liệu vào bài giảng một cách hiệu quả.
Chẳng hạn, trong SGK Lịch sử lớp 9 bộ Kết nối tri thức và cuộc sống, ở trang 9 SGK đưa ra bảng số liệu về “Một số sản phẩm công nghiệp của Liên Xô trong những năm 1928 – 1940. Bảng số liệu này được dùng để minh họa cho sự tăng trưởng về sản lượng Thép, Dầu và Điện từ năm 1928 đến năm 1940. Tuy nhiên, bảng số liệu này hầu như không có giá trị khi không có sự so sánh với giai đoạn trước đó và sau đó, đồng thời cũng không đặt trong tương quan với các đối tượng khác (các nước phương Tây).
- Chưa phù hợp với năng lực học sinh
Một số bảng số liệu trong SGK quá phức tạp hoặc có dung lượng lớn, vượt quá khả năng xử lý thông tin của học sinh ở cấp học tương ứng. Việc trình bày quá nhiều số liệu trong một bảng, không có phần chú thích rõ ràng hoặc không sử dụng các câu hỏi hỗ trợ phân tích cũng khiến học sinh dễ bị “quá tải”, dẫn đến chán nản hoặc hiểu sai.
Có thể nói, việc sử dụng bảng số liệu trong SGK là cần thiết để hình thành và phát triển năng lực tư duy, phân tích cho học sinh. Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả thực sự, các bảng số liệu cần được thiết kế có mục đích, gắn với các hoạt động học tập cụ thể, có sự dẫn dắt phù hợp với trình độ và tâm lý lứa tuổi. Việc đa dạng hóa hình thức trình bày và tăng cường câu hỏi phân tích là hướng đi quan trọng để cải thiện chất lượng SGK trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay.
Giáo viên Lịch sử