Khi phân tích tư liệu, điều quan trọng bạn cần phải nhớ là chúng được tạo ra tại một thời điểm trong quá khứ, thời điểm đó khác xa so với hiện tại. Kết quả là, các tư liệu có thể mô tả sự kiện theo những cách rất khác nhau. Có những tư liệu, nhất là tư liệu gốc sẽ khiến chúng ta cảm thấy lạ lẫm hoặc khó chấp nhận trong bối cảnh hiện đại.
Do đó, điều quan trọng là phải ghi nhớ bối cảnh lịch sử của các tư liệu.
Bối cảnh lịch sử là gì?
Bối cảnh lịch sử là nhận thức của những người nghiên cứu rằng các tư liệu được tạo ra vào những thời điểm khác nhau trong quá khứ – tại thời điểm tư liệu ra đời, người ta có niềm tin, quan điểm, lý tưởng sống khác với con người tại thời điểm hiện tại.
Việc xác định bối cảnh lịch sử cho phép chúng ta thể hiện sự đồng cảm lịch sử: nghĩa là hiểu và chấp nhận những quan điểm, thái độ khác nhau từ quá khứ mà không phán xét.
Ví dụ: Khi đọc một lá thư được viết từ thời La Mã cổ đại, người ta có thể nói những điều rất xúc phạm về nô lệ. Nhận thức được bối cảnh lịch sử cho phép chúng ta hiểu rằng chế độ nô lệ tại thời điểm đó là bình thường và những lời lẽ xúc phạm đó không có gì là “sai trái” hay vi phạm đạo đức của người La Mã. Do đó, mặc dù ngày nay chúng ta không đồng tình với việc duy trì chế độ nô lệ, nhưng chúng ta vẫn đánh giá cao những thông tin trong bức thư đó.
Bối cảnh lịch sử cũng giúp chúng ta nhận thức được rằng, các sự kiện quan trọng tại thời điểm đó cũng có ảnh hưởng đến việc tạo ra tư liệu. Các sự kiện đặc biệt thường thúc đẩy mọi người tạo ra các tư liệu theo một cách cụ thể. Những người tạo ra tư liệu có thể đề cập đến các nhân vật hoặc sự kiện trong tư liệu của họ hoặc ảnh hưởng đến cách lựa chọn và sử dụng ngôn ngữ của tư liệu.
Ví dụ: bài Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn ra đời trong bối cảnh của cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông, vì vậy, nội dung của tư liệu, giọng điệu của người viết, ngôn ngữ sử dụng, các dẫn chứng được đưa ra đều chịu ảnh hưởng của bối cảnh lịch sử đó.
Làm thế nào để xác định được bối cảnh ra đời của tư liệu?
Điều đầu tiên để xác định được bối cảnh ra đời của tư liệu, bạn cần xác định được thời điểm tư liệu được tạo ra. Nó có thể là thế kỷ, thập kỷ, năm, tháng và ngày cụ thể. Ví dụ một bức thư có thể có ngày tháng năm nhưng tư liệu là một công cụ lao động thời kì đá cũ thì không có thời gian chính xác.
Thứ hai, bạn cần khám phá nơi tư liệu được tạo ra. Nếu một người lính viết một lá thư trong doanh trại trước khi chiến đấu, hoặc phạm nhân đã viết một lá thư trong tù, hoặc một tờ báo in một bản tin ở một thị trấn nào đó,… tất cả có thể trở nên quan trọng để biết bối cảnh ra đời của tư liệu.
Thứ ba, bạn cần khám phá những sự kiện quan trọng đã xảy ra tại thời điểm đó. Hãy nhớ rằng, bạn chỉ quan tâm đến các sự kiện ảnh hưởng trực tiếp đến việc tạo tư liệu chứ không phải các sự kiện xảy ra ở những nơi khác trên thế giới và không liên quan.
Cuối cùng, hãy đọc kỹ thông tin trong tư liệu để xác định ngôn ngữ, ý tưởng và các thuật ngữ cụ thể để hiểu ý nghĩa của tư liệu. Ví dụ, Bức thư của John Smith, gửi cho cha mẹ ông được viết vào ngày 26 tháng 4 năm 1915 – một ngày sau cuộc đổ bộ của Gallipoli. Điều này giải thích lý do tại sao ông mô tả những người bảo vệ Thổ Nhĩ Kỳ là những “kẻ giết người tàn ác”. Rõ ràng là ông đã viết tư liệu này để cho gia đình biết rằng ông đã sống sót sau ngày đầu tiên của trận chiến.
Khi dạy học cho học sinh, thay vì chỉ tập trung vào dạy nội dung sự kiện, hãy hình thành cho học sinh kĩ năng xác định bối cảnh ra đời của tư liệu. Để học sinh có thể áp dụng kĩ năng này vào việc phân tích các thông tin xuất hiện trong cuộc sống.
Để có thêm công cụ tổ chức hoạt động, dạy kĩ năng này cho học sinh, các thầy cô có thể tham khảo bộ tài liệu 101 Ý TƯỞNG SÁNG TẠO TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC LỊCH SỬ
Nguyễn Hữu Long
(Theo Historyskills.com)
____________________________________________________________________________________
Bài viết này thuộc bản quyền của Dự án Giáo viên Lịch sử, việc sử dụng một phần hoặc toàn bộ bài viết phải được sự đồng ý chính thức của tác giả và có trích dẫn nguồn đầy đủ.