Lịch sử không chỉ là “những gì đã xảy ra” hay một chuỗi sự kiện để ghi nhớ. Lịch sử chính là trải nghiệm của con người: cuộc đời của những con người thật, với các quyết định, nỗi sợ hãi và cả những thất bại của họ. Các nhà sử học đi sâu vào sự phức tạp đó bằng cách đặt ra những câu hỏi có ý nghĩa, đánh giá các bằng chứng, kết nối các giai đoạn lịch sử khác nhau và xây dựng lập luận.
Kết quả của quá trình phân tích và diễn giải này chính là các tư liệu thứ cấp. Với vai trò là một giáo viên Lịch sử ở bậc trung học, tôi sử dụng nguồn tư liệu thứ cấp để khơi gợi sự tò mò, thu hút học sinh vào việc đánh giá bằng chứng trong một diễn giải, và giúp các em nhận ra sự phức tạp của lịch sử, bởi vì lịch sử là câu chuyện về cuộc sống con người. Đối với học sinh, điều này trở nên ý nghĩa hơn rất nhiều so với việc chỉ ghi nhớ một danh sách các sự kiện.
Cách dạy học lịch sử với nguồn tư liệu thứ cấp
Phần lớn các bài viết nghiên cứu lịch sử đều quá dài và phức tạp để phù hợp với năng lực và trình độ của đa số học sinh. Giáo viên trung học cũng không có đủ thời gian để dành nhiều tiết học cho học sinh đọc trọn vẹn một bài nghiên cứu về một vấn đề lịch sử cụ thể, đặc biệt là khi vấn đề lịch sử đó chỉ được nhắc đến thoáng qua trong sách giáo khoa.
Tuy nhiên, việc đọc các đoạn trích của tư liệu chẳng hạn chỉ gồm vài đoạn hoàn toàn có thể thực hiện trong một tiết học, theo nhóm nhỏ hoặc cá nhân. Sử dụng một đoạn trích từ tư liệu có giá trị giúp học sinh rèn luyện kỹ năng diễn giải, thậm chí có thể dẫn đến những lập luận trái với sách giáo khoa. Thực hành này cũng giúp học sinh trân trọng tính phức tạp của lịch sử và hiểu rằng các nhà sử học khác nhau có thể nhìn nhận cùng một diễn biến theo những cách khác nhau.
Khi giới thiệu nguồn tư liệu thứ cấp, giáo viên nên hướng dẫn học sinh thông qua các bước giúp các em đánh giá lập luận của tác giả. Thứ nhất, trong khi đọc đoạn trích, học sinh nên ghi chú hoặc gạch chân các tên riêng và thuật ngữ quan trọng, việc chú giải giúp các em đọc một cách chủ động. Thứ hai, luận điểm chính trong các bài viết lịch sử thường xuất hiện ở phần đầu; chú ý đến câu chủ đề của mỗi đoạn sẽ giúp học sinh xác định được luận điểm đó. Thứ ba, khi có thể, giáo viên có thể hỏi học sinh luận điểm của tác giả khác biệt hay độc đáo như thế nào so với các bài viết khác. Thứ tư, các nhà sử học xây dựng lập luận dựa trên bằng chứng lịch sử. Khi đọc trích đoạn, học sinh nên khoanh tròn hoặc gạch chân các bằng chứng được dùng để bảo vệ lập luận, rồi đánh giá xem những bằng chứng ấy có thực sự thuyết phục hay không. Học sinh sẽ học được rằng: không phải điều gì được viết ra cũng đều đúng.
Ví dụ về đánh giá vai trò của Nguyễn Ánh trong lịch sử
Các nhà sử học gần đây có nhiều tranh luận về vai trò của Nguyễn Ánh trong lịch sử. Liệu rằng Nguyễn Ánh có thực sự là người đưa đất nước thoát khỏi thời kỳ hỗn loạn kéo dài suốt thế kỷ XVIII, thống nhất Việt Nam thành một chính quyền trung ương mạnh và đặt nền tảng cho triều Nguyễn. Hay Quang Trung mới là người thống nhất đất nước từ trước đó? Liệu những gì mà Gia Long làm có phải là “cõng rắn cắn gà nhà”, dựa vào ngoại bang để giành quyền lực? Liệu những việc làm của Gia Long có được coi là đặt nền móng cho quốc gia thống nhất và ổn định nội trị?…
Các nguồn sử liệu thứ cấp viết về vấn đề này khá phong phú, từ những nội dung được viết chính thức trong sách giáo khoa, cho đến các sách giáo trình, các sách chuyên khảo, các kỉ yếu nghiên cứu về nhà Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử. Thậm chí là những bài viết, tranh luận trên các website, trên mạng xã hội,…
Để bắt đầu vấn đề này, tôi sẽ yêu cầu học sinh đọc bốn đoạn trong mỗi tài liệu và xác định cách mỗi tư liệu nhìn nhận, đánh giá về những việc làm của vua Gia Long. Sau khi các em đánh giá bằng chứng dùng để hỗ trợ từng lập luận, tôi hỏi các em cho rằng lập luận nào thuyết phục hơn, rồi cả lớp cùng thảo luận. Chỉ bằng việc đánh giá các lập luận, học sinh chuyển từ khả năng kể lại “những gì đã xảy ra” sang hiểu rằng lịch sử có thể được diễn giải theo nhiều cách khác nhau.
“Những bài kiểm tra đúng sai đơn điệu”
Thật đáng tiếc, hiện nay những gì chúng ta dạy cho học sinh trong chương trình và trong các bài kiểm tra chỉ là đọc hiểu, chọn đáp án đúng hay đọc vài đoạn tư liệu bổ sung cho sách giáo khoa. Hãy thử tưởng tượng, điều gì sẽ xảy ra khi chúng ta đưa những đoạn tư liệu trái với những thông tin được viết trong sách giáo khoa? Khi đó học sinh sẽ đọn đúng/sai theo sách giáo khoa hay theo tư liệu được trích dẫn? Rõ ràng là, chúng ta cần có những dạng bài để yêu cầu học sinh giải thích sự khác biệt giữa hai cách diễn giải của các nhà sử học về một sự kiện cụ thể (một sự khác biệt luôn phức tạp hơn nhiều so với việc chỉ là “tích cực” hay “tiêu cực”). Đồng thời, cũng cần yêu cầu học sinh dẫn chứng và giải thích các bằng chứng từ một giai đoạn lịch sử cụ thể để giải thích cho từng cách diễn giải.
Tìm nguồn tư liệu thứ cấp ở đâu
Phần khó nhất của việc dạy học với nguồn tư liệu thứ cấp là tìm được những trích đoạn chất lượng. Cách đơn giản nhất mà bạn có thể dùng đó chính là lấy từ các trình đoạn trong sách giáo khoa hoặc các giáo trình mà bạn được học từ hồi đại học. Ngoài ra, gần đây một số cuốn sách với tiêu đề “tư liệu trong dạy học lịch sử…” tôi nghĩ cũng là một tài liệu hữu ích, khi mà phần lớn các tài liệu được cung cấp các các tư liệu thứ cấp, được trích chủ yếu từ các sách giáo trình hoặc sách tham khảo.
Peter Stearns đã từng đưa ra câu trả lời cho câu hỏi “Tại sao phải học lịch sử?”, ông cho rằng việc học lịch sử mang lại “năng lực của một công dân với tư duy phản biện và khả năng nhận thức độc lập”. Nguồn tư liệu thứ cấp có thể giúp học sinh tiến gần hơn tới lý tưởng đó. Bằng cách mở rộng cách các em tương tác với lịch sử, nguồn tư liệu thứ cấp cho phép học sinh vượt ra khỏi “những gì đã xảy ra” để tiến tới đánh giá và diễn giải những trải nghiệm con người đầy phức tạp nhưng giàu ý nghĩa về quá khứ của chúng ta.
Giáo viên Lịch sử