(47) Review cuốn Ý tưởng của lịch sử – R.G. Collingwood

The Idea of History là một trong những tác phẩm kinh điển và có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong triết học lịch sử thế kỷ XX. Được biên soạn từ các bài giảng và bản thảo của R.G. Collingwood, cuốn sách không chỉ là một khảo cứu triết học mà còn là một lời tuyên ngôn về bản chất của tư duy lịch sử và vai trò của nhà sử học trong việc hiểu quá khứ.

Trọng tâm của The Idea of History nằm ở luận điểm nổi tiếng: “Tư duy lịch sử là việc tái hiện (re-enactment) tư tưởng của người khác trong tâm trí của ta.” Theo Collingwood, lịch sử không đơn thuần là ghi chép sự kiện, mà là quá trình hiểu lại những hành động, quyết định và động cơ của con người trong bối cảnh quá khứ. Nhà sử học, vì thế, không chỉ là người mô tả, mà là người tái tư duy – sống lại và hiểu được lý do tại sao con người trong quá khứ lại hành động như vậy.

Cuốn sách được chia thành nhiều phần, khảo sát sự phát triển của tư duy lịch sử từ thời Hy Lạp cổ đại đến hiện đại, đồng thời phản biện các trường phái duy thực (realism), duy vật và thực chứng (positivism). Collingwood phê phán cách hiểu lịch sử như một khoa học tự nhiên, cho rằng lịch sử là một khoa học của tinh thần – nơi con người tự hiểu về chính mình thông qua quá khứ.

Điểm đặc sắc của cuốn sách là cách tác giả kết hợp triết học, sử học và nhân học trong một khung tư duy thống nhất. Collingwood không xem lịch sử như tập hợp các sự kiện khách quan, mà như một quá trình tự ý thức của nhân loại – nơi mỗi thế hệ đều diễn giải lại quá khứ để hiểu hiện tại.

Văn phong của ông có phần trừu tượng và triết lý, nhưng những luận điểm về “tư duy lịch sử như hành động trí tuệ” vẫn mang tính khai sáng sâu sắc cho giới sử học hiện nay. Cuốn sách đã định hình nên cách tiếp cận lịch sử phản tư (reflective) – nền tảng cho các hướng nghiên cứu như lịch sử tư tưởng, lịch sử tri thức, và lịch sử văn hóa sau này.

Lời giới thiệu của người biên tập (T. M. Knox)

Lời nói đầu của tác giả

Phần I. Giới thiệu chung

1. Chủ đề của cuốn sách
2. Bản chất của lịch sử
3. Các loại hình tư duy
4. Tư duy lịch sử như một hình thức đặc biệt của tri thức

Phần II. Tư tưởng lịch sử trong thế giới cổ đại

1. Sử học Hy Lạp: Herodotus và Thucydides
2. Lịch sử La Mã: Polybius và Livy
3. Sử học Kitô giáo và thời Trung cổ
4. Hạn chế của tư duy lịch sử cổ điển

Phần III. Tư tưởng lịch sử thời Phục Hưng và Khai sáng

1. Sự phục hưng của tinh thần phê phán
2. Sự ra đời của khái niệm “tinh thần thời đại”
3. Sử học nhân văn và triết học lịch sử
4. Chủ nghĩa thực chứng trong thế kỷ XIX
5. Giới hạn của chủ nghĩa thực chứng trong sử học

Phần IV. Lịch sử như khoa học về tư tưởng

1. Phê phán quan niệm “lịch sử như khoa học tự nhiên”
2. Lịch sử như khoa học của tinh thần
3. Bản chất của bằng chứng lịch sử
4. Vai trò của tưởng tượng trong tư duy lịch sử
5. Khái niệm “tái hiện tư tưởng” (Re-enactment)
6. Sự hiểu biết về hành động quá khứ
7. Lịch sử và sự tự tri của con người

Phần V. Kết luận: Ý tưởng về lịch sử hiện đại

1. Ý nghĩa của lịch sử đối với triết học
2. Sự thống nhất giữa lý trí, hành động và lịch sử
3. Vai trò của lịch sử trong việc hiểu con người

Phụ lục

• Một số đoạn ghi chú từ bản thảo chưa hoàn chỉnh của tác giả
• Ghi chú và tài liệu tham khảo