(01) Review cuốn What is History? của E.H. Carr

E.H. Carr, một trong những nhà sử học nổi bật của thế kỷ XX, đã để lại dấu ấn sâu sắc trong giới nghiên cứu lịch sử bằng tác phẩm What is History? (xuất bản lần đầu năm 1961). Cuốn sách, vốn là tập hợp các bài giảng tại Đại học Cambridge, đã trở thành một trong những công trình kinh điển đặt nền móng cho các cuộc tranh luận về bản chất của lịch sử và phương pháp luận trong sử học hiện đại. Với dung lượng không quá dài, nhưng tư tưởng trong What is History? mở ra những góc nhìn mới, thách thức nhiều quan niệm truyền thống và khơi gợi tranh luận kéo dài đến tận ngày nay.

Điểm khởi đầu quan trọng trong lập luận của Carr là việc ông phủ nhận quan niệm coi sự kiện lịch sử như những “sự thật khách quan” tồn tại độc lập và chỉ cần nhà sử học thu thập, ghi chép lại. Theo Carr, sự kiện lịch sử chỉ trở thành “fact of history” khi chúng được nhà sử học lựa chọn, ghi nhận và đưa vào trong một hệ thống diễn giải. Chính vì vậy, lịch sử không phải là tấm gương phản chiếu nguyên trạng quá khứ, mà là một quá trình đối thoại giữa nhà sử học và sự kiện, giữa hiện tại và quá khứ. Quan điểm này đã phá vỡ ảo tưởng khách quan tuyệt đối trong sử học, đồng thời khẳng định vai trò trung tâm của chủ thể nghiên cứu.

Một luận điểm khác xuyên suốt tác phẩm là sự nhấn mạnh vào tính liên tục và vận động của lịch sử. Carr bác bỏ quan niệm tĩnh tại hay sự nhấn mạnh thái quá vào “sự kiện lẻ tẻ”, thay vào đó đề cao việc tìm hiểu các xu hướng, quy luật, bối cảnh rộng lớn chi phối sự kiện. Ông cho rằng nhà sử học phải nhìn nhận sự kiện trong “dòng chảy” chứ không thể tách rời chúng ra khỏi mối quan hệ xã hội, chính trị, kinh tế. Điều này đưa Carr đến gần với cách tiếp cận duy vật lịch sử, dù ông không bao giờ tự nhận là một nhà Mác-xít cứng nhắc. Thay vào đó, Carr khai thác linh hoạt các ý tưởng về cấu trúc và quá trình để lý giải sự hình thành của lịch sử.

Một đóng góp quan trọng khác của What is History? là bàn luận về vai trò của tính tất yếu và sự ngẫu nhiên trong lịch sử. Carr phê phán xu hướng “ngẫu nhiên hóa” khi cho rằng lịch sử chỉ là chuỗi sự kiện bất ngờ, phi quy luật. Đồng thời, ông cũng cảnh giác với việc tuyệt đối hóa tất yếu, dẫn đến thuyết định mệnh. Cách tiếp cận dung hòa của Carr cho thấy lịch sử vừa chứa đựng yếu tố bất ngờ, vừa bị giới hạn và định hình bởi những xu thế sâu xa. Điều này giúp nhà nghiên cứu tránh được cực đoan, đồng thời đặt ra thách thức: làm thế nào để nhận diện và cân bằng giữa hai yếu tố trong phân tích lịch sử?

Carr cũng dành nhiều phân tích cho mối quan hệ giữa lịch sử và xã hội đương thời. Ông cho rằng nhà sử học không bao giờ hoàn toàn thoát khỏi bối cảnh xã hội, chính trị và giá trị của thời đại mình. Chính điều kiện hiện tại ảnh hưởng đến cách lựa chọn đề tài, phương pháp và cả cách diễn giải sự kiện. Điều này dẫn đến một quan điểm mang tính “tương đối luận” ở mức độ nhất định, song Carr không rơi vào chủ nghĩa tương đối cực đoan. Thay vào đó, ông nhấn mạnh đến sự cần thiết của một thái độ phê phán, tự ý thức và đối thoại liên tục giữa nhà sử học với cả quá khứ và hiện tại.

Về phong cách, What is History? được viết một cách súc tích, lôi cuốn và dễ tiếp cận. Carr không sa vào trình bày khô khan về lý thuyết, mà thường xuyên đưa ra ví dụ sinh động, so sánh, và cả những mẩu chuyện châm biếm để minh họa cho luận điểm. Chính sự kết hợp giữa chiều sâu học thuật và giọng văn uyển chuyển khiến cuốn sách trở thành tài liệu vừa dành cho giới nghiên cứu, vừa hấp dẫn với độc giả rộng rãi.

Tuy nhiên, cuốn sách không phải không có hạn chế. Một số nhà phê bình cho rằng Carr thiên về yếu tố cấu trúc, xu thế và xem nhẹ vai trò của cá nhân, đặc biệt là những nhân vật lãnh đạo. Ngoài ra, việc Carr gợi mở nhiều điểm gần gũi với chủ nghĩa Mác khiến ông đôi khi bị gắn nhãn thiên vị ý thức hệ. Những tranh luận này thực tế đã góp phần làm giàu thêm giá trị của What is History?, bởi chúng thúc đẩy các thế hệ sử gia sau này suy ngẫm, phản biện và phát triển thêm.

Ảnh hưởng của cuốn sách kéo dài suốt hơn nửa thế kỷ qua. Nó trở thành tác phẩm nhập môn bắt buộc cho nhiều khóa học lịch sử, khoa học xã hội và triết học sử học. Tư tưởng của Carr không chỉ làm thay đổi cách giới sử học nhìn nhận đối tượng nghiên cứu, mà còn khích lệ sự tự ý thức phê phán của người làm khoa học. Nói cách khác, What is History? không chỉ giải thích lịch sử là gì, mà còn dạy chúng ta “cách nghĩ” về lịch sử.

Tóm lại, What is History? của E.H. Carr là một trong những tác phẩm mang tính nền tảng của sử học thế kỷ XX. Nó vừa là lời thách thức đối với quan niệm cũ kỹ về tính khách quan tuyệt đối, vừa là sự khẳng định vai trò sáng tạo và trách nhiệm của nhà sử học. Dù còn gây tranh cãi, giá trị học thuật và sức gợi mở của cuốn sách vẫn không thể phủ nhận. Đối với bất kỳ ai quan tâm đến lịch sử, khoa học xã hội hay triết học, What is History? là một điểm khởi đầu xứng đáng, không chỉ để hiểu về quá khứ, mà còn để tự vấn về chính cách chúng ta kiến tạo tri thức.

Bạn có thể đọc tài liệu TẠI ĐÂY