AI sẽ đưa chúng ta đến đâu trong quá trình học tập Lịch sử?

Trong kỷ nguyên số, trí tuệ nhân tạo (AI) đang dần len lỏi vào mọi lĩnh vực của đời sống, từ sản xuất, y tế, giáo dục cho đến nghệ thuật. Với môn Lịch sử – vốn được xem là lĩnh vực của ký ức, tư duy phản biện và cảm xúc nhân văn – sự xuất hiện của AI đã mang đến cả hy vọng lẫn nỗi lo. Nhiều người tin rằng AI sẽ giúp học sinh tiếp cận kiến thức nhanh hơn, sinh động hơn. Nhưng bên cạnh đó, cũng ngày càng có nhiều dấu hiệu cảnh báo về việc lạm dụng công nghệ, dẫn đến hiểu biết sai lệch, học tập hời hợt và thậm chí là bóp méo lịch sử. Vậy, AI sẽ đưa chúng ta đến đâu trong quá trình học tập Lịch sử?

Trước hết, không thể phủ nhận vai trò tích cực của AI trong việc hỗ trợ dạy và học. Với khả năng phân tích, tóm tắt, minh họa và gợi ý tức thì, AI giúp học sinh và giáo viên tiết kiệm thời gian đáng kể. Những ứng dụng như ChatGPT, Perplexity hay Claude có thể nhanh chóng cung cấp thông tin về các sự kiện, nhân vật hay giai đoạn lịch sử. Công nghệ thực tế ảo (VR) và thực tế tăng cường (AR) thậm chí còn đưa học sinh “trở lại” với quá khứ – tham quan thành Rome cổ đại, dự khán Hội nghị Genève hay chứng kiến Chiến dịch Điện Biên Phủ trong không gian 3D sinh động. Tất cả những điều đó, nếu được sử dụng đúng cách, sẽ kích thích trí tò mò, giúp lịch sử trở nên gần gũi và hấp dẫn hơn bao giờ hết.

Tuy nhiên, chính sự tiện lợi ấy lại ẩn chứa nhiều cạm bẫy. Ngày càng có nhiều học sinh và cả giáo viên sử dụng AI như “lối tắt tri thức” – nhập câu hỏi, nhận câu trả lời, sao chép mà không cần kiểm chứng. Trong môn Lịch sử, điều này đặc biệt nguy hiểm, bởi kiến thức lịch sử không chỉ là sự ghi nhớ thông tin, mà là quá trình hiểu, phân tích và đánh giá bối cảnh, nguyên nhân, hệ quả của các sự kiện. Khi mọi câu trả lời đều đến từ một “trí tuệ nhân tạo” được lập trình theo nguồn dữ liệu sẵn có, người học có thể bị lệ thuộc, mất đi khả năng tự tìm tòi và tư duy phản biện – những phẩm chất cốt lõi mà việc học Lịch sử hướng tới.

Một vấn đề khác là độ tin cậy của thông tin mà AI cung cấp. Dữ liệu lịch sử vốn đa chiều, phức tạp và nhạy cảm. AI, dù được huấn luyện trên khối lượng dữ liệu khổng lồ, vẫn có thể đưa ra thông tin sai lệch, thiên vị hoặc thiếu ngữ cảnh. Chẳng hạn, chỉ một sự khác biệt nhỏ trong cách diễn giải có thể làm thay đổi hoàn toàn nhận thức về một sự kiện – từ “giải phóng” thành “xâm lược”, từ “đổi mới” thành “thất bại”. Học sinh, nếu không đủ khả năng thẩm định nguồn tin, rất dễ bị cuốn vào những phiên bản “lịch sử ảo”, được tái tạo bởi thuật toán chứ không phải bởi bằng chứng. Sự thật lịch sử – vốn cần được bảo vệ bằng tính khách quan và chứng cứ – có nguy cơ bị “làm mờ” bởi những câu trả lời nhanh, ngắn gọn nhưng thiếu chính xác.

Đáng lo hơn, AI còn có thể làm giảm/ mất đi giá trị nhân văn trong việc học Lịch sử. Khi học sinh chỉ xem quá khứ như những dữ kiện để tra cứu và tóm tắt, họ sẽ dần đánh mất khả năng đồng cảm với những nhân vật, sự kiện trong quá khứ. Lịch sử không chỉ là “cái đã qua”, mà còn là bài học cho cuộc sống hiện tại và tương lai. Nhưng nếu việc học bị biến thành việc viết promt và nhận câu trả lời thì có lẽ học sinh sẽ không còn cảm nhận được ý nghĩa sâu xa của nó. AI có thể kể, tường thuật lại dưới nhiều dạng thức khác nhau của thảm họa Holocaust nhưng chưa chắc đã khiến học sinh cảm thấy đau đớn và xót thương cho số phận của những nạn nhân và những gì mà họ đã trải qua.

Cũng cần nhìn nhận rằng, lỗi không nằm ở AI, mà ở cách con người sử dụng nó. Nếu AI được tích hợp như một công cụ hỗ trợ giảng dạy – giúp tạo bài tập, thiết kế câu hỏi tư duy, gợi mở hướng thảo luận – thì nó có thể trở thành người bạn đồng hành quý giá của giáo viên. Nhưng nếu AI thay thế quá trình học, thay thế tư duy của học sinh, thì nó sẽ biến việc học Lịch sử thành một chuỗi thao tác cơ học, không còn tính sáng tạo hay nhân bản. Người thầy trong thời đại AI vì thế càng phải giữ vai trò quan trọng hơn bao giờ hết: hướng dẫn, kiểm chứng và khơi dậy niềm đam mê với quá khứ thật – chứ không phải quá khứ được mô phỏng bằng thuật toán.

AI sẽ đưa chúng ta đến đâu trong quá trình học tập Lịch sử? Câu trả lời phụ thuộc vào chính chúng ta – những người dạy và học. AI có thể mở ra cánh cửa mới cho tri thức, nhưng cũng có thể đóng sập nó nếu ta đánh mất năng lực tự học, tự suy nghĩ và lòng trân trọng sự thật. Bởi cuối cùng, không phải AI, mà chính con người mới là người viết nên và hiểu được ý nghĩa thật sự của lịch sử.

Giáo viên Lịch sử